صادق زیباکلام کیست؟
صادق زیباکلام یکی از چهرههای برجسته علمی و رسانهای ایران است که نام او با تحلیلهای سیاسی، اجتماعی و نقدهای صریح بر سیاست داخلی و خارجی گره خورده است. وی بهعنوان استاد علوم سیاسی، نویسنده و تحلیلگر، توانسته جایگاهی ویژه در میان روشنفکران ایرانی پیدا کند. در این مقاله، به زندگی، دیدگاهها و آثار صادق زیباکلام خواهیم پرداخت تا با این شخصیت تأثیرگذار بیشتر آشنا شویم.
زندگینامه صادق زیباکلام
صادق زیباکلام در سال ۱۳۲۷ در کوچه معروف به دعانویسها، در محلهٔ بازارچه آبمنگول تهران در جنوب خیابان ری متولد شد. پدرش تاجر و دارای مغازهای در خیابان قزوین تهران بود؛ اما وارد فعالیتهای سیاسی نیز شده بود. او از طرفداران محمد مصدق بود اما از لحاظ تشکیلاتی در حزب زحمتکشان به رهبری مظفر بقایی فعالیت میکرد.
دختر کوچک وی مریم زیباکلام و دختر بزرگ وی سارا زیباکلام است که زیباکلام او را دقیقاً در نقطه مقابل خود میداند. سارا با پسر احمد توکلی ازدواج کرده است. زیباکلام میگوید او و توکلی هیچ نقشی در این ازدواج نداشتهاند و آن دو پس از آشنایی در روزنامه همشهری با هم ازدواج کردهاند.
فاطمه زیباکلام خواهر اوست که در اسفند ۱۳۹۴ درگذشت. سعید زیباکلام نیز برادر وی است که از نظر عقیده در روبهروی هم قرار دارند
تحصیلات
صادق زیباکلام پنج سال نخست ابتدایی را در دبستان غزالی واقع در خیابان سینا، و سال آخر را در دبستان دکتر قاسمزاده واقع در خیابان غفاری تحصیل کرد. با نقل مکان خانواده به منزل بزرگی در نیاوران، زیباکلام در دبیرستان رهنما در خیابان منیریه ثبت نام کرد. او پس از اخذ دیپلم دبیرستان در سال ۱۳۴۵ در کنکور دانشگاه تهران پذیرفته میشود اما پدرش با تحصیل او در ایران مخالفت کرده، او را روانه اتریش میکند تا او را از درگیریهای سیاسی دانشگاه تهران به دور نگه دارد. در اتریش تحت تأثیر تفکرات مارکسیستی قرار میگیرد و تحصیل خود را در اتریش نیمهتمام گذاشته و به توصیهٔ پدر در خرداد ۱۳۴۶ به انگلستان میرود.
بعد از طی دوره دوساله کالج او به پلی تکنیک شهر هادرزفیلد در شمال بریتانیا میرود و وارد رشته مهندسی شیمی میشود. او بعد از اتمام دوره کارشناسی وارد دوره کارشناسی ارشد و سپس دکترای مهندسی شیمی در دانشگاه برادفورد میشود. در تابستان ۱۳۵۳ در ایران به زندان میافتد، پس از آزادی در سال ۱۳۵۵، دستگاه امنیتی کشور مانع بازگشت او به انگلستان و ادامه دوره دکتری شد و او به ناچار در ایران مانده و به عنوان مربی در دانشکده فنی دانشگاه تهران استخدام میگردد.
پس از انقلاب در سال ۱۳۶۳ برای ادامه تحصیل به انگلستان بازمیگردد اما به جای ادامه تحصیل در رشته مهندسی شیمی به علوم انسانی روی میآورد. او در دانشکده صلحشناسی دانشگاه برادفورد فوق لیسانس و دکترای خود را میگیرد. موضوع تز دکترای او انقلاب اسلامی ایران و فلسفه سیاست غرب بوده است. زیباکلام در سال ۱۳۶۹ به ایران بازگشته و پس از دو سال وارد گروه علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران میشود.
مقالات مخلتلف در زمینه آموزش و یادگیری در جیبی آموز دنبال کنید .
فعالیتهای علمی و دانشگاهی
صادق زیباکلام بیش از چهار دهه در دانشگاه تهران به تدریس علوم سیاسی پرداخته و یکی از شناختهشدهترین اساتید این رشته است. وی علاوه بر تدریس، پژوهشهای زیادی در زمینه تاریخ معاصر ایران، سیاست خارجی و مسائل فرهنگی انجام داده است. کلاسهای او همواره با استقبال دانشجویان روبهرو شده و توانسته فضایی برای بحثهای آزاد و علمی فراهم کند.
اخراج از دانشگاه آزاد
در اسفند ۱۳۹۶، صادق زیباکلام بدون اطلاع و هماهنگی از دانشگاه آزاد اخراج شد. اتفاقی که زیباکلام آن را به روی کار آمدن فرهاد رهبر نسبت میدهد.لازم است ذکر شود که پیشتر ریاست دانشگاه آزاد بر عهده هاشمی رفسنجانی بود.
فرهاد رهبر رئیس دانشگاه آزاد در واکنش به «ادعای زیباکلام مبنی بر اخراج از این دانشگاه» گفت: «ما کسی را اخراج نکردیم. بلکه اعلام کردیم فعالیت شما غیرقانونی است؛ چرا که از دو جا حقوق میگیرید. شما میتوانید دانشگاه تهران را رها کنید و اینجا استخدام شوید یا میتوانید در دانشگاه تهران باشید و در دانشگاه آزاد به صورت حقالتدریس فعالیت کنید.» او با غیرقانونی دانستن استخدام یک استاد در دو دانشگاه بیان کرد: «شیوه قرارداد ما با این استادان تغییر کرده که این استادان میتوانند به صورت حقالتدریس فعالیت کنند.»
محمدرضا عارف رئیس فراکسیون امید مجلس در واکنش به اخراج او گفت: «متأسفانه با قدر ناشناسی با برخی از اساتیدی که جایگاه علمی برجستهای دارند برخورد شد که این گونه برخوردها بالاترین توهین به استادان و سبب رکود علمی دانشگاه خواهد شد.»
صادق زیباکلام ماجرای اخراجش از دانشگاه آزاد را به این شکل بیان مینماید:
اواسط بهمنماه ۹۷ بود. دو سهسالی میشد که آقای دکتر فرهاد رهبر، رئیس دانشگاه آزاد شده بودند. من همچنان عضو پارهوقت یا پارتتایم واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد بودم و یکی دو درس هم در علوم و سیاسی و ارتباطات در واحد تهران مرکز آن دانشگاه داشتم. یکروز صبح زود، هنوز ساعت ۸ نشده بود که از دفتر دکتر فرهاد رهبر با من تماس گرفتند.
دکتر رهبر آمدند پشت خط و بعد از سلام و علیک پرسیدند که «شما گفتهای که اسرائل را برسمیت میشناسی؟». گفتم «بله، در جریان یک مناظره من این حرف را چند سال پیش زده بودم». گفتند «امروز صبح جلسه هیات امنای دانشگاه آزاد بود و آقای دکتر علی اکبر ولایتی بشدت از دستت عصبانی بودند و به من گفتند که دانشگاه آزاد جای اساتیدی که اسرائیل غاصب را برسمیت میشناسند نیست.
معرفی بهترین دانشگاههای ایران
بازنشستگی از دانشگاه تهران
مدتی بعد زیباکلام اعلام کرد که از دانشگاه تهران نیز بازنشسته شده است. وی این بازنشستگی اجباری را با حرفهایی که در نقد علوم اجتماعی اسلامی در برنامه گستره شریعت زده است، مرتبط میدانست.
این خبر توسط دانشگاه تهران تکذیب شد.در جریان مناظرهای در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۹۷ در برنامه اتاق خبر شبکه منوتو، زیباکلام تصریح کرد که کماکان در دانشگاه تهران مشغول به کار است.
صادق زیباکلام اولین بار در بهمن ۹۷ خبر بازنشستگی خود را از حسابداری دانشکده شنید که پس از صحبت با مسوول بازنشستگی دانشگاه، این مساله تایید شد. از آنجاییکه گروه علوم سیاسی با این عنوان که زیباکلام «جزو اساتید مطرحمان هستند»، مخالف بازنشستگی زیباکلام بود، به ابتکار ریاست وقت دانشگاه، محمود نیلی احمدآبادی جلسهای تشکیل میشود. زیباکلام ماجرای جلسه را این گونه روایت میکند:
به اتفاق آقای دکتر تخشید [رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی]، دکتر آقایی [معاون آموزشی دانشکده]، دکتر احمدی [مدیر گروه علوم سیاسی] رفتیم دفتر رئیس دانشگاه. ایشان معاون آموزشی و رئیس کارگزینی را هم خواسته بودند. آقای دکتر نیلی گفتند که ایشان هم اصلا در جریان بازنشستگی من نبودهاند، ولی گویا مقرر شده اساتیدی که بالای ۷۰ سال سن و ۳۰ سال سابقه تدریس دارند بازنشسته شدند.
مدیر کل کارگزینی هم توضیح دادهند که آقای دکتر زیباکلام با احتساب دورانی که در دانشکده فنی هیات علمی بودهاند، بیش از ۳۰ سال سابقه تدریس دارند و در حال حاضر هم در سن ۷۰ سالگی هستند. آقای دکتر تخشید گفتند که «ولی دانشکده نمیخواهد ایشان بازنشسته شود». معاون آموزشی دانشگاه گفتند فقط یک راه داریم. اگر دانشکده حقوق واقعا نمی خواهد که این استاد را از دست بدهد و اصرار دارد که ایشان همچنان به همکاریشان با گروه علوم سیاسی ادامه بدهند، بایستی دانشکده برای ایشان تقاضای استاد ممتازی بنماید.
به دلیل ابهاماتی در آییننامه استاد ممتازی، پرونده استاد ممتازی زیباکلام در طول سه سال بعد و تاوقتی که محمود نیلی احمدآبادی رئیس دانشگاه تهران بود بدون نتیجهگیری در جریان ماند. در این مدت زیباکلام عضو رسمی هیات علمی دانشگاه تهران بود و تدریس مینمود. تا اینکه در شهریور ۱۴۰۰ و پس از تغییر ریاست دانشگاه تهران، پرونده استاد ممتازی زیباکلام توسط رئیس جدید، محمد مقیمی بایگانی شده و زیباکلام بازنشسته میشود.
با این وجود، زیباکلام تا یک سال بعد اجازه داشت در دانشگاه تهران به عنوان عضو بازنشسته درس ارائه نماید. به گفته زیباکلام، «این روال معمولی بود و برای بسیاری از اساتید دیگر هم بعد از بازنشستگی به تقاضای دانشجویان درس میگذاشتند.» تا اینکه در مهر ۱۴۰۱ این امکان به یکباره و بدون اطلاع قبلی از او گرفته شد. زیباکلام در این باره میگوید:
ممنوعالتدریس شدنم عملا مصادف شده بود با اعتراضات «زن، زندگی، آزادی». بنابراین بگونهای طبیعی همه آنرا نسبت دادند به اعتراضات مهسا، بالاخص با توجه به اعتراضات گسترده دانشجویی که با آغاز سال تحصیلی در دانشگاهها براه افتاده بود. اما من شخصا فکر میکنم که مساله باز میگشت به همان کدورتی که مسئولین وزارت اطلاعات در دولت آقای رئیسی در خردادماه از من پیدا کرده بودند و اینکه من بزعم آنها بدنبال براندازی نرم و تغییر نظام اسلامی به یک نظام سکولار بودم… یکسری که احضارهای خردادماه بود.
بعد هم گفتند در برنامههای تلویزیونی آقای «شهرام همایون» و کلاسهای «کافه تاریخ» [حسین دهباشی] شرکت نکنم و ممنوعالتدریسیام هم به احتمال خیلی زیاد دنباله همان داستان بود. وگرنه فعالیتهای سیاسی من یکمرتبه دچار دگرگونی نشده بود.
دیدگاهها و تحلیلهای صادق زیباکلام
یکی از ویژگیهای برجسته صادق زیباکلام، صراحت او در بیان دیدگاههایش است. او همواره تلاش کرده است تا مسائل پیچیده سیاسی و اجتماعی را به زبانی ساده و قابلفهم برای عموم توضیح دهد. زیباکلام منتقد بسیاری از سیاستهای داخلی و خارجی ایران است و بارها دیدگاههای او به موضوعات جنجالی و بحثبرانگیز تبدیل شده است.
وی در جریان یک مناظره با حمید رسایی نماینده مجلس ایران گفت: اگر آمریکاستیزی را از نظام و رهبر جمهوری اسلامی بگیریم چه حرفی برای گفتن دارند؟ این سخنان با واکنش دانشجویان بسیجی حاضر در سالن مواجه شد.
ملیگرایی ایرانی
صادق زیبا کلام در راهپیمایی روز قدس سال ۱۳۹۳ دربارهٔ شعار نه غزه و نه لبنان در گفتگو با افکار نیوز گفت: بنده به عنوان یک ایرانی مسلمان نمیدانم که چرا باید از شعار نه غزه و نه لبنان اعلام برائت کنم؟ من فکر میکنم هنوز هم اول برای من اول ایران میآید، دوم ایران میآید و مهم است و سوم هم ایران میآید و آخر هم ایران میآید.
آثار مکتوب صادق زیباکلام
صادق زیباکلام علاوه بر فعالیتهای دانشگاهی و رسانهای، نویسندهای پرکار است. برخی از آثار او که نقش مهمی در معرفی دیدگاههایش داشتهاند عبارتاند از:
- ما چگونه ما شدیم؟
این کتاب یکی از پرفروشترین آثار صادق زیباکلام است که به بررسی دلایل عقبماندگی ایران در مقایسه با کشورهای غربی میپردازد. - سنت و مدرنیته
این کتاب تلاش دارد تا به تعارضات میان سنتهای ایرانی و مدرنیته بپردازد. - غرب چگونه غرب شد؟
زیباکلام در این کتاب سعی کرده است تاریخ تحولات غرب را برای خوانندگان ایرانی تشریح کند.
برخی دیگر از تالیفات صادق زیباکلام
- هاشمی بدون رتوش: پنج سال گفتگو با هاشمی رفسنجانی، صادق زیبا کلام، فرشته سادات اتفاق فر
- جامعهشناسی به زبان ساده، صادق زیبا کلام
- مقدمهای بر انقلاب اسلامی، صادق زیبا کلام
- فرهنگ خاص علوم سیاسی (دربرگیرنده کلیه اصطلاحاتی که به «ایسم» ختم میشوند)، حسن علیزاده، صادق زیبا کلام (مقدمه)
- از دموکراسی تا مردم سالاری دینی: نگرشی بر اندیشه سیاسی شریعتی و زمانه او، صادق زیبا کلام
- تحولات سیاسی و اجتماعی ایران ۱۳۲۰–۱۳۲۲، صادق زیبا کلام، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)
- قربانیان، وقایع نگاری فرازها و فرودهای جنبش نوخاسته اصلاحات، صادق زیبا کلام، امیرهوشنگ شهلا
- آذری غریب، صادق زیبا کلام، نصیر عبادپور (به اهتمام)
- نهادها و اندیشههای سیاسی در ایران و اسلام، حمید عنایت، صادق زیبا کلام (مصحح)
- از هانتینگتون و خاتمی تا بن لادن: برخورد یا گفتگو میان تمدن ها؟، صادق زیبا کلام
- مبانی علم و سیاست، مرتضی صادقی، جواد شفیعپور، حسین عنایت مهدی، صادق زیبا کلام (زیرنظر)
- افلاطون، توماس هابز، جان لاک، جان استوارت میل و کارل مارکس: پنج گفتار در باب حکومت، صادق زیباکلام
- ایران در عصر نادر، مایکل اکسورتی، صادق زیباکلام (مترجم)، سیدامیر نیاکویی (مترجم)
- گفتن یا نگفتن
- توهم توطئه
- هاشمی رفسنجانی و دوم خرداد
- عکسهای یادگاری با جامعه مدنی
- یادداشتهای انقلاب
- تولد اسرائیل
- رضاشاه (۱۳۹۸)
- شاه کشتار نکرد
- گرامافون (۱۴۰۲)
- چرا شما را نمیگیرن و آخرش چی میشه؟ (۱۴۰۳)
صادق زیبا کلام و فضای رسانهای
زیباکلام حضور فعالی در رسانهها دارد و تحلیلهای او در موضوعات مختلف، از مسائل داخلی ایران گرفته تا روابط بینالملل، همواره مورد توجه قرار میگیرد. او بارها در مصاحبهها و مناظرات تلویزیونی شرکت کرده و توانسته نظرات خود را با استدلالهای منطقی بیان کند. همچنین، فعالیتهای او در شبکههای اجتماعی نیز نشاندهنده تلاشش برای برقراری ارتباط مستقیم با مردم است.
تأثیرگذاری صادق زیباکلام
صادق زیباکلام یکی از معدود افرادی است که توانسته است با جسارت و دانش خود، بر فضای فکری و رسانهای ایران تأثیر بگذارد. او با ارائه تحلیلهای متفاوت و گاه خلاف جریان رایج، نقش مهمی در شکلگیری بحثهای جدی در جامعه داشته است. با این حال، صراحت او همیشه بیحاشیه نبوده و گاهی با انتقادات شدید از سوی مخالفان روبهرو شده است.
انتقادات به صادق زیباکلام
مانند هر شخصیت تأثیرگذار دیگری، صادق زیباکلام نیز با انتقاداتی مواجه بوده است. برخی او را به جانبداری سیاسی یا ارائه تحلیلهای سادهانگارانه متهم کردهاند. با این حال، زیباکلام همواره بر استقلال فکری و علمی خود تأکید کرده و گفته است که هدف او تنها ارائه دیدگاههای خود بهصورت شفاف و مستدل است.
محکومیتهای قضائی
قبل از انقلاب 57
زیباکلام در تابستان ۱۳۵۳ هنگام آمدن به ایران توسط ساواک دستگیر و به اتهام خرابکاری علیه حکومت و تبلیغ برای مجاهدین خلق، به ۳ سال زندان محکوم شد. اسناد آزادشده آرشیو ملی بریتانیا در سال ۲۰۰۶ نشان میدهد که محافل دانشگاهی، وزارت خارجه و دفتر نخستوزیر بریتانیا هارولد ویلسون، که در آن زمان ریاست دانشگاه برادفورد را برعهده داشت، تلاش زیادی را برای روشن شدن وضعیت زیباکلام و آزادی او انجام داده بودند که البته بینتیجه مانده بود. وی در نهایت در شهریور ۱۳۵۵ پس از ۲ سال و ۱ ماه از زندان آزاد میشود.
بعد از انقلاب 57
صادق زیباکلام در سال ۱۳۹۳ بهدلیل اظهارنظرهایش دربارهٔ سیاست هستهای جمهوری اسلامی و نحوه برخورد قضائی با متهمان اختلاس ۳ هزار میلیارد تومانی به ۱۸ ماه حبس تعزیری محکوم شد؛ دادگاه تجدیدنظر حکم او را به پنج میلیون تومان جریمه نقدی تبدیل کرد. وی بیان کرد که ارسال دو نامه سرگشاده به سردبیر کیهان باعث پیگرد قضایی او شد و دادستان انقلاب علیه او به اتهامات «فعالیت تبلیغی علیه نظام جمهوری اسلامی، نشر اکاذیب به قصد تشویش اذهان عمومی و توهین به قضات و مسئولان دستگاه قضایی» تشکیل پرونده داد و روانه دادگاه انقلاب کرد. او همچنین پس از مصاحبه با بخش فارسی دویچه وله در مورد اعتراضات دی ۱۳۹۶ ایران به تبلیغ علیه نظام متهم شد.
در مهر ۱۴۰۱ زیباکلام ممنوعالتدریس شد. او در پروندهای دیگر مربوط به سال ۱۴۰۲، در خرداد همان سال به ۶ ماه حبس و پرداخت جزای نقدی محکوم شد. این محکومیت در پی مصاحبهای با عنوان «۲۱ شباهت و ۶ تفاوت جمهوری اسلامی و رژیم شاه» با انصاف نیوز بود.
زیباکلام در ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۳ در سه پرونده به اتهام «فعالیت تبلیغی علیه نظام» و «نشر مطالب خلاف واقع» زندانی شد. او در پرونده نخست به «۱۸ ماه حبس» و «دو سال محرومیت فعالیت در احزاب، گروههای سیاسی و فضای مجازی» محکوم شد. قوه قضائیه او را در پرونده دوم به یک سال و در پرونده سوم به شش ماه زندان محکوم کرد. پیش از زندانی شدن کتاب چرا شما را نمیگیرن و آخرش چی میشه؟ از او منتشر شد. او در روز بازداشت قرار بود در جلسه رونمایی این کتاب در نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران شرکت کند.
نتیجهگیری
صادق زیباکلام یکی از چهرههای برجسته روشنفکری ایران است که با تدریس، نویسندگی و تحلیلهای جسورانه خود، تأثیر قابلتوجهی بر فضای علمی و رسانهای کشور گذاشته است. دیدگاههای او، چه موافق و چه مخالف، همیشه موضوع بحث و گفتوگو بوده و نشان از جایگاه ویژه او در میان جامعه ایرانی دارد. اگر به دنبال شناخت بهتر از تاریخ معاصر و سیاست ایران هستید، آثار و تحلیلهای صادق زیباکلام میتوانند منبعی ارزشمند باشند.
قبلا براش خیلی احترام قائل بودم اما الان مطمئن هستم یه منافقه. از اونایی هست که زانو هاش از ترس شل شده .